Burleskni mit o kralju Milanu

Milan Obrenović, a s njim i čitava istorija Srbije od Svetoandrejske skupštine (1858) do Majskog atentata (1903) od nekoliko godina unazad ponovo je predmet kontroverzi. U širem istoriografskom i kulturološkom kretanju, s kojim smo se suočili o godišnjici izbijanja Prvog svetskog rata, ove kontroverze deo su tzv. nove istorijske sinteze

Dejan Mihailović (1951), prevodilac i urednik u više izdavačkih kuća, čovek čiji pečat nose brojna Prosvetina i Lagunina izdanja (čitaoci će se prisetiti i njegovog vođenja različitih književnih časopisa u Srbiji) objavio je roman o kralju Milanu, Podvizi i stradanja Grofa od Takova, u kojem je na osnovnu obimne i eruditno apstrahovane istorijske građe rekonstruisao privatni lik Milana Obrenovića, prvog srpskog kralja posle Nemanjića.

Milan Obrenović, a s njim i čitava istorija Srbije od Svetoandrejske skupštine (1858) do Majskog atentata (1903) od nekoliko godina unazad ponovo je predmet kontroverzi. U širem istoriografskom i kulturološkom kretanju, s kojim smo se suočili o godišnjici izbijanja Prvog svetskog rata, ove kontroverze deo su tzv. nove istorijske sinteze. Ona odbacuje nasleđe Karađorđevića (posebno „zlatnog doba“ Srbije od 1903. do 1914) i nanovo uzdiže i prisvaja nasleđe Obrenovića, kao (ne)povratno izgubljeni put evropeizacije Srbije. Na prvi pogled čini se da je roman Dejana Mihajlovića deo upravo te mreže tekstova.

U nizu intervjua datim povodom izlaska knjige, Mihailović napominje da je Milan Obrenović pretvorio „tursku vazalnu kneževinu u naprednu evropsku zemlju“, te da je onovremena Srbija bila „opsednuta (kurziv N. M.) kolektivnim sećanjem na svoje propalo srednjovekovno carstvo“. Već ove dve kraće izjave dovoljne su da pronicljiviji čitalac u njima prepozna ideologeme koje se plasiraju u našoj javnosti već duži niz godina, a koje, na koncu konca, treba da pokažu kako je poluvazalna i uzapćena Srbija (u odnosu na Austrougarsku) mnogo bolji izbor od slobodne i nestabilne Srbije u vreme Petra I. Međutim, to je kulturno-politički milje koji može, a i ne mora određivati ovaj roman, tim pre što on, premda istorijski po tipu, nije roman jednog državnika već roman jedne tragične, pa i neshvaćene figure.

Pripovedačev govor neskriveno je ironičan. Srpsko društvo, namesništvo, političke i društvene prilike u Srbiji posle atentata na kneza Mihaila Obrenovića obojene su eruditnim podsmehom pripovedača koji kao da ukazuje na činjenicu da nije ta politička istorija presudna za razumevanje pretposlednjeg Obrenovića. Istovremeno, vremenska zaokruženost kompoziciono razuđene radnje je simbolična: Milanovu i sudbinu dinastije pratimo od smrti kneza Mihaila do ubistva kralja Aleksandra Obrenovića, što treba da ukaže na ideološki horizont o kojem je bilo reči, premda se on, u maniru solidnog pripovedačkog prosedea, eksplicitno ne priziva.

Ova ironija pripovedača vremenom se preliva u blago distancirani odnos vladara Milana Obrenovića prema svemu što ga okružuje. Na taj način, ovaj roman o srpskom kralju je roman o strancu među Srbima. Od dečačkog uzrasta, kada je istrgnut iz spokojne licejske atmosfere Pariza, pa do smrti u secesionističkom Beču, čini se kao da se čitav život Milana Obrenovića odvija mimo njegove volje – kao neka nametnuta igra, koju ponekad igra drčno (za vreme ratova 1876–1878), a ponekad u zanosu (u pristupu ženama). Otuda je senka dekadencije kojom su obojeni Milanov dvor i najbliže okruženje lični izbor protagoniste: srpski kralj je, kada god može, samosvesni pariski dekadent u jednoj poluorijentalnoj državi, blago svestan uzaludnosti svojih vladarskih projekata.

Zbog čega su njegova poduzeća uzaludna, a Milanov hedonizam vid otpora? Zbog nepromenljivosti palanačkog mentaliteta i nemogućeg položaja Srbije. Tragičnost Milanove države je nesavladiva, i otuda on s neprirodnom lakoćom prolazi kroz političke krize i lomove, da bi, posledično, i sam bio slomljen u trenutku potpisivanja Tajne konvencije i Ugovora o železnicama. Posle ovog sloma dekadentni ritam se ubrzava. Milan naizmenično prihvata i odbija ponuđeni život, tek u prosevima pokazujući gde je blago njegove duše: na Zapadu, u Parizu, među modernim umetnicima i ljubavnicama. Naravno, sve ovo je tek jedna pripovedačka, romaneskna (re)konstrukcija, koja savršeno ucelovljuje sasvim lični život Milana Obrenovića, ostavivši „veliku“ istoriju po strani. Nema ovde detaljnijih opisa borbe sa Radikalnom strankom, Timočke bune, rata s Bugarskom ili razmene albanskog stanovništva posle Berlinskog kongresa. Dejan Mihailović dao je dijametralno suprotnu sliku, sliku koja omraženog vladara preobraća ako ne u dopadljivog, a onda makar neshvaćenog čoveka. Romaneskni kralj Milan je čovek svog vremena, ali vremena koje u njegovu državu još uvek nije stiglo.

Tek u ovom koraku, u ovom pokušaju da se jedan svesni autokrata predstavi kao tragična figura srpske istorije, kao moderni čovek u zaostaloj zemlji, ovaj roman dolazi u blizinu s revizionističkom istorijom Srbije. No da li će njoj i poslužiti zavisi pre sve od čitalaca, u vezi sa čim treba napomenuti da je vrlo otvoreno pitanje koji Milan Obrenović je otuđeniji od svog naroda: tiranin iz karađorđevićkih istorija (kako revizionisti često govore) ili dekadentni „uzaludni čovek“ iz Mihailovićevog romana?

Autor: Nikola Marinković
Izvor: Pečat